Patronen en paradoxen

Vorige week werd mij gevraagd waar ik mij de komende tijd mee bezig wil gaan houden. Patronen en paradoxen, zo was mijn antwoord. Daar waar organisatieverandering taai, en betekenisvol wordt. In deze blog iets meer over paradoxen. Met drie tips om ze te hanteren. En is dat taai, of leuk? Voor mij geldt: hoe taaier hoe leuker! 

Paradox?

Wat is een paradox eigenlijk? Mij helpt het onderscheid tussen een dilemma en een paradox. Een dilemma is volgens Smith en Lewis (2011) een spanning waarbij competitieve elementen elk voor- en nadelen hebben. Hier kun je uitkomen door voor- en nadelen naast elkaar af te wegen. Kiezen is in dit geval dus geen gek idee. Maar bij een paradox is dat anders. Een paradox is een ingebakken spanningsveld. Of zoals Kahane (2010) het zegt: een uitdaging die bestaat uit twee beweringen die elk, indien ze afzonderlijk worden nagestreefd, de gezondheid van het geheel zullen verstoren en die daarom tegenwicht nodig hebben van de andere.

Kiezen?

In een paradox helpt kiezen tussen een van de polen van de paradox niet, omdat het vaak leidt tot een slingerbeweging. Een voorbeeld: een organisatie wil eenheid in de manier van werken en aansturen. Maar tegelijk ook de professional de ruimte geven om zijn of haar werk naar eigen inzicht te doen. De professional weet het immers zelf het beste! Vanuit die laatste gedachte wordt er op enig moment gekozen voor zelfsturing. De organisatie kiest hiermee voor een van de polen van de paradox. Een paar jaar later blijkt dat er enorme diversiteit is ontstaan in werkwijzen en manieren van aansturing, met allerlei organisatieproblemen tot gevolg. Er wordt daarom gekozen voor centralisatie van de aansturing om meer eenheid te brengen. Je voelt inmiddels aan wat er drie jaar later gebeurt…

Actie?

De les is dus niet kiezen, maar overstijgen en zoeken naar de synthese. Dat klinkt prachtig. Maar hoe blijf je handelen als je niet mag kiezen? Er moeten in het dagelijks leven in organisaties toch echt een hoop keuzes gemaakt worden, zeker door managers. Dat is toch ook eigenlijk hun baan? Dat klopt natuurlijk. Keuzes maken is een belangrijke taak van een manager. Maar vraag je dan wel goed af waar het hier om gaat. Een dilemma of een paradox? In het eerste geval: maak keuzes, in het tweede geval: beter van niet! Maar wat dan wel?

Wat dan wél?

Wat is wel behulpzaam in het hanteren van paradoxen? Een paar suggesties:

• Leer paradoxen herkennen. Onderzoek hoe de schijnbaar concurrerende waarden met elkaar samenhangen. Staan de waarden in spanning met elkaar, hebben ze elkaar nodig of is er eigenlijk geen samenhang tussen de waarden/polen?
• Verdraag het ongemak. Bied weerstand tegen de snellere (en op korte termijn aantrekkelijke) of/of-oplossing. Als je kiest voor een van de twee polen raakt de paradox uit het zicht. Helaas komt hij dan terug op het moment dat het niet uitkomt…
  Onderzoek liever. Stap voor stap zullen zich nieuwe mogelijkheden aandienen.
• Benut anderen in het zoeken naar nieuwe oplossingen. Zoek actief naar andere perspectieven en nieuwe invalshoeken rondom de paradox. Waak in het gesprek met anderen voor verplatting. Wordt er niet stiekem gekozen? Benut andere perspectieven voor handelingsperspectief. Hoe zou ander gedrag eruit zien? Hebben anderen daar ervaringen mee of voorbeelden van?

Als het lukt om iets meer afstand te nemen en de paradox als interessante puzzel te zien, wordt het vanzelf leuker om ermee om te gaan. En, zo is mijn eigen ervaring, samen puzzelen op dit soort vraagstukken is leuker dan alleen. Doe je mee?

Welke ingebakken spanningen kom jij tegen in je werk, en hoe ga jij daar mee om?